2022-01-28 Strój mazurski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój mazurski. Noszony był na Pojezierzu Mazurskim i Iławskim. Był w powszechnym użyciu w latach 1820-1870, potem przestali go nosić najpierw mężczyźni, a potem kobiety.

Nazwa Mazury pojawiła się  w pierwszej połowie XIX w., przedtem tereny te zwano  Mazowszem Pruskim, Mazurami Pruskimi. Obecnie ten region geograficzno-kulturowy, prawie w całości  leży na  Pojezierzu Mazurskim i Iławskim.

Dzieje tych ziem są bardzo skomplikowane i złożone. Początkowo osadnikami byli tu Prusowie oraz ludność sprowadzana z Niemiec, a od XIV wieku coraz częściej polska populacja najczęściej pochodząca z Mazowsza i ziemi chełmińskiej. Z czasem z połączenia tych  nacji powstała nowa grupa etniczna używająca gwary mazurskiej.

Zawirowania historyczne trwające  do połowy XX w. doprowadziły do tego, że mieszkańcy tych ziem mówili o sobie: Jo nie Polak i nie Mniemiec, tlo Mazur!. Strój mazurski był w powszechnym użyciu  w latach 1820-1870, potem przestali go nosić najpierw mężczyźni, a potem także kobiety. Proces ten był na tyle  gwałtowny, że do naszych czasów zachowało się bardzo niewiele elementów tego ubioru. 
         

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Dziewczęta zakładały chustki jedynie w bardzo chłodne dni. Zwykle chodziły z odsłoniętą głową, włosy czesały gładko z przedziałkiem i najczęściej splatały je w dwa warkocze.

Mężatki natomiast używały dwóch rodzajów czepków. Pierwszy z nich szyto z białego płótna, miał on formę czapeczki, z odstającym  od głowy  denku, okalający głowę otok i doszyte po bokach dwie szerokie szarfy, które wiązano na kokardę pod brodą.

Wiązano na nim  zwiniętą w rulon chustkę tzw. kaczorową, która otaczała otok czepka, jej skrzyżowane na karku końce owijały ponownie czepek i zawiązywane były nad czołem tak, by ich rogi lekko odstawały. 

Czepek drugiego typu, noszony raczej od święta,  szyto z czarnej tkaniny najczęściej aksamitu. Składał się on z osłaniającego tył głowy denka w kształcie podkowy i okalającego  twarz (od ucha do ucha) otoku. Po bokach miał doszyte dwie tasiemki, które związywano pod brodą. Zdobiono go haftując na  całej powierzchni  małe czarne kwiatki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w stroju codziennym, Teodora Modzelewska, Stroje ludowe Warmii i Mazur, Olsztyn 1958.

2. Czepek odświętny, Teodora Modzelewska, Stroje ludowe Warmii i Mazur,  Olsztyn 1958.

3. Czepek odświętny z czarnego aksamitu

Koszula

Szyta była z białego lnianego samodziału, miała krój przyramkowy. Jej przód  rozcięty  na odcinku 25-30 centymetrów  zapinano na guziki. Posiadała gładkie, wszyte w mankiet rękawy, a przy szyi niewielki wykładany kołnierzyk, który podobnie jak i mankiety był  zdobiony niekiedy rzędami białej stebnówki. Koszule  nosiły głównie panny do gorsetu, mężatki używały ich głównie do stroju roboczego.

Gorset

Stanowił element  odświętnego stroju dziewczęcego i roboczego kobiet zamężnych. Panieńskie szyto  przeważnie z zielonego i granatowego sukna, na  robocze mężatek  przeznaczano gładkie lub pasiaste samodziały. Gorset był  ściśle dopasowany zaszewkami do figury, zapinano go na rząd guzików. Składał się z  dwóch przodów i czterech płatów tkaniny tworzących plecy.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój dziewczęcy, Teodora Modzelewska, Stroje ludowe Warmii i Mazur,  Olsztyn 1958.

Kaftan

Był elementem stroju codziennego i odświętnego kobiet zamężnych, na jego wykonanie przeznaczano tkaniny samodziałowe. Kaftany noszone do stroju świątecznego  były szyte z tkanin gładkich lub w wąskie paski, znacznie rzadziej z materii kraciastych. Powszechnie stosowano zasadę, że stanowiły one komplet ze spódnicą.

Natomiast na kaftany codzienne przeznaczano różnorakie pasiaki  i noszone je do spódnic z różnorakich samodziałów. Kaftan był  zazwyczaj mocno wcięty w pasie i ściśle dopasowany do figury. Posiadał dwuczęściowe rękawy, przylegające do ręki i wszywane gładko lub z bufkami, przy szyi niewielką stójkę, zapinano go na jeden rząd gęsto rozmieszczonych i dobranych do koloru kaftana guzików.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kaftan kobiecy

Spódnica + halka (odspódniak, odspódniczkę)

Spódnice szyto z wełnianych gładkich, pasiastych lub kraciastych samodziałów. Te starszego typu składały się z 5 płatów tkaniny (przedniego, tylnego i dwóch bocznych), a obwód spódnicy na dole wynosił 3 metry. Wszystkie  płaty po przymarszczeniu wszywano w pasek - oszewkę, zapięcie znajdowało się zawsze z tyłu.

Dół spódnicy zdobiły, naszyte na nią skośne  falbany  (jedna, dwie lub trzy), dwie górne przyszywano gładko natomiast trzecia często ułożona była w dwustronne zakładki. Krawędzie górnych falban odszywano  wypustką z czarnego jedwabiu, na dolną naszywano wąską plisę z tych samych tkanin. Mniej strojne spódnice zamiast falban miały dołem naszywki  z czarnej  tasiemki lub aksamitu ułożone w linię prostą, falistą lub ząbkowaną.

Natomiast spódnice nowszego typu były wzorowane na modzie miejskiej. Szyto je  z 7 rozszerzających się ku dołowi klinów. Sześć z  nich miało zawsze te same wymiary (górą 10 cm dołem 60 cm), szerokością siódmego dopasowywano spódnicę do figury.

Górną jej część wszywano w pasek, rozporek (umieszczony w szwie) znajdował się z boku po lewej stronie spódnicy. Zdobiły je naszywane co 12 cm  plisy, było ich zwykle 2 lub 3  (pierwsza nie mogła być doszyta wyżej niż 50 cm od linii pasa) oraz  naszycia z tasiemek lub pasów aksamitu.

Halka, zakładana pod spódnicę szyta była także z  wełnianych samodziałów o różnych  kolorach i  wzorach. Szyto ją z pięciu klinów (każdy szeroki  30 cm u góry i 45 na dole). Część górną po przymarszczeniu wszywano w pasek, a w części dolnej naszywano krojoną ze skosu falbanę, różnorodnie zdobioną.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Spódnica z gładkiej tkaniny tzw. mienistej

2. Halka (odspódniak)

Zapaska

Noszona była głównie do stroju codziennego, do odświętnego nosiły ją niekiedy dziewczęta. Mimo to istnieje ogromna różnorodność samodziałów, najczęściej pasiastych na nie przeznaczonych.

Mają one przeważnie  białe tło, a  paski (zawsze pionowe) są w kolorach czerwonym i niebieskim, czasem z niewielką domieszką czarnego lub żółtego.

Zapaski codzienne, noszone przez mężatki były duże, szerokie, szyto je z trzech części (po środku duży  klin o kształcie trapezu, po bokach dwa mniejsze), dziewczęce  były znacznie węższe. Kobiece wykończano  na dole szytą ze skosu falbaną lub koronką szydełkową, która zdobiła  także niekiedy  zapaski dziewczęce.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Panna młoda z wesela mazurskiego, mal. Karol  Małłka, okres międzywojenny

2. Zapaska

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy
 
Najczęściej używanym nakryciem głowy był czarny filcowy kapelusz  o niskiej cylindrycznej główce z szerokim lekko wywiniętym ku górze rondem.

Zimą noszono tzw. kucmę czyli czapkę o cylindrycznym kształcie  z rozcięciem na lewym z boku, związywanym w części górnej  wstążeczką, o denku z sukna z otokiem z czarnego lub szarego baranka.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mazurzy przy naprawie sieci, pocztówka, okres międzywojenny

2. Drużba z wesela mazurskiego, mal. Karol Małłka, okres międzywojenny

 Koszula +  chustka  tzw. kaczorowa + Półkoszulek   

         
Koszula miała najczęściej krój przyramkowy,  szyto ją z lnianego samodziału. Przy szyi wykończona była małym,  wywijanym zapinanym na guziczek kołnierzykiem, a jej proste rękawy po przymarszczeniu wszywano w wąski mankiet. Kołnierzyk i mankiety zdobiono często  rzędami białej ręcznie wykonanej stebnówki.

Chustkę  tzw. kaczorową nosili mężczyźni nie zależnie od stanu cywilnego. Była ona jedwabna, zwykle czarna, czerwona lub niebieska ze szlakiem wzdłuż boków tkanym z nici mieniących się na zielono, niebiesko, granatowo i czerwono. Związywano ją pod kołnierzykiem, a jej rogi opadały na piersi.

Półkoszulek czyli rodzaj gorsu noszono pod kamizelkę lub kaftan, miał on pod szyją niską stójkę. Szyto go z czarnej tkaniny, podszywano  białym płótnem, grubo watowano i pikowano rzędami czarnej stebnówki. Półkoszulek nosili żonaci mężczyźni. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Półkoszulek, Teodora Modzelewska, Stroje ludowe Warmii i Mazur,  Olsztyn 1958

2. Naroże chustki tzw. kaczorowej

Kamizelka  + kaftan (jaka)

Kamizelki sięgały poniżej linii pasa, miały niski stojący kołnierzyk, głęboko wycięte pachy, zapięcie najczęściej na jeden rząd małych ciemnych guziczków. Te przeznaczane dla  mężczyzn żonatych szyto  z  granatowego lub czarnego sukna samodziałowego identycznego jak te, z których szyto spodnie.

Natomiast na noszone przez kawalerów używano sukna fabrycznego w kolorze czerwonym, szafirowym, brązowym, zielonym lub czarnym.
Kaftanów używano dwa rodzaje, wszystkie miały  identyczny krój, sięgały do bioder, niekiedy je zasłaniały.  Wzdłuż linii jednego z przodów  przyszyte miały guziki, na drugim znajdowały się  dziurki. 

Jedne szyto z wzorzystego barchanu,  flaneli, drugie z fabrycznych tkanin wełnianych, najczęściej granatowego sukna. Te pierwszego typu ubierali żonaci, szczególnie starsi mężczyźni zimą pod kamizelki.

Natomiast kaftany sukienne były okryciem wierzchnim kawalerów, którzy zakładali je na kamizelki i nosili zawsze rozpięte. Były one zdobione czarnymi lub czerwonymi stebnówkami, szamerowaniem czarnym sznureczkiem lub aplikacją z aksamitu.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój kawalera, Teodora Modzelewska, Stroje ludowe Warmii i Mazur,  Olsztyn 1958

Sukmana + pas

Sukmany nosili wyłącznie żonaci mężczyźni, szyto je z granatowego lub niebieskiego rzadziej siwego lub brązowego, folowanego sukna samodziałowego, w okresie późniejszym często z fabrycznego. Miały one krój kontuszowy, sięgały do kolan lub połowy łydki, ich  rękawy krojono z dwóch części i wykończone były mankietami. Przy szyi miały  dwudzielny wykładany kołnierz, zapinano je do linii  pasa  na jeden rząd guzików. 

Pasy były tkane, zwykle  niebieskie w białe poziome paski. Mężczyzna opasywał się pasem wzdłuż linii talii, związywał go z  przodu,  jego końce opadały luźno na uda i kolana. Pas stanowił nieodzowny element odświętnego stroju gospodarza.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Gospodarz z wesela mazurskiego, mal. Karol Małłek, okres międzywojenny

Spodnie (buksy)
 
Letnie noszone przez kawalerów szyto z białego płótna, w dni chłodne nosili, tak jak i żonaci spodnie wykonane z sukna w kolorze  granatowym i czarnym.   Wszystkie, nie zależnie od użytej tkaniny  miały  prosty krój, każdą nogawkę szyto z jednego płata materiału, a poszerzał je wszyty w kroku klin. Zakładki  zmniejszały ich obwód w pasie, a zapięcie  usytuowane było  po ich lewej stronie. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Strój warmiński

Hafty warmińskie 

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe