2012-11-07 Wiatraki na Warmii

Warmia i Mazury były nazywane kiedyś „Krainą wiatraków”. Dzisiaj piękne drewniane młyny stoją już w skansenach, m.in. w Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku. Fragment wystawy „Magia chleba naszego powszedniego”, przygotowaną przez muzeum, a którą obecnie można oglądać w Muzeum w Ostródzie, poświęcono właśnie wiatrakom. 

Ekspozycja została nagrodzona Ludowym Oskarem.

Młynami wietrznymi (wiatrakami) posługiwano się na przełomie XIX i XX wieku przerabiając ziarno na mąkę. Początkowo rozdrabniano ziarna ręcznie między dwoma kamieniami, z biegiem czasu zaczęto używać żaren, później posługiwano się młynami wodnymi i wietrznymi (wiatrakami).

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy "Magia chleba..." - muzeum w Olsztynku

1. i 2. Żarna

3. 4. Żarna

Szczytowym okresem powstawania młynów wietrznych na Warmii i Mazurach był XIX wiek.  Jeszcze po wojnie można było ten region określać „Krainą wiatraków”.  W 1918 r. było ich tutaj 150, w 1945 – 111. Potem stopniowo zaczęły zanikać. W 1957 r.  było ich już 95, w 1974 – 28 , a w 2008 r. – 15.

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy "Magia chleba..." - muzeum w Olsztynku

1. Model wiatraka typu koźlak

2. Wnętrze wiatraka typu koźlak

3. Model wozu z workami z mąką

Stawiano tutaj trzy typy wiatraków:

Koźlak – był najstarszym i najpopularniejszym typem wiatraka. Nazwa koźlak pochodzi od kozła będącego konstrukcją utrzymującą w pionie korpus wiatraka.

Wszystkie mechanizmy i przekładnie były wykonane z elementów drewnianych łączonych ze sobą bez użycia stali.

Budynek koźlaka wraz ze skrzydłami obraca się wokół pionowego słupa, zwykle podpartego czterema zastrzałami. Tak skonstruowane podparcie, znajdujące się na najniższej kondygnacji nosi nazwę kozła.

W kondygnacjach środkowej i górnej, w której znajdują się kamienie młyńskie, odbywa się produkcja mąki. Na jeden obrót skrzydeł wiatraka przypadało dziesięć obrotów kamienia młyńskiego.

Poltrak – to najpóźniejszy typ wiatraka. Pojawił się w drugiej połowie XIX wieku. Ten typ wiatraka różnił się od koźlaka sposobem posadowienia. Wiatrak stoi tu na okrągłym fundamencie, na rolkach, które umożliwiają ruch wokół osi. Obrót budynku był o wiele łatwiejszy niż w koźlaku. Pozostałe wyposażenie było takie same.

Holender –  należy do najbardziej zaawansowanych technologicznie wiatraków. Jego nazwa pochodzi od Holandii – kraju, w którym takie wiatraki były najbardziej rozpowszechnione. Murowany budynek tego wiatraka posiada trzy lub cztery kondygnacje (często bywa też podpiwniczony) oraz obrotową bryłę dachową, dzięki której obrót skrzydeł w kierunku wiatru odbywa się małym nakładem pracy.

W XIX wieku na Warmii i Mazurach holendry stanowiły 25 proc. wszystkich występujących tutaj wiatraków. 

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy "Magia chleba..." - muzeum w Olsztynku

Model młyna wodnego

Ziarno wożono też do młynów wodnych. Napęd z kół wodnych był przenoszony na kamienia młyńskie mające kształt płaskich walców o średnicy 0,5-1,5 m i wysokości 15-20 cm. W Polsce ten rodzaj młyna pojawił się w XII wieku.

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy "Magia chleba..." - muzeum w Olsztynku

1. Naczynie klepkowe

2. Naczynia dłubane

W domu mąkę przechowywano w workach lub w drewnianych naczyniach dłubanych.

Dopiero na przełomie XIX i XX wieku zaczęły być one wypierane przez drewniane skrzynki i kufry wyrabiane w miastach. Wszelkie naczynia z mąką ustawiano najczęściej nad izbą lub w komorze, ponieważ te pomieszczenia były najbardziej suche.

Wystawa „zorganizowana przez Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku, została nagrodzona Ludowym Oskarem 2011 w kategorii „Konkursy i wystawy”.

Więcej informacji na temat wystawy znajdziecie tutaj http://wiano.eu/article/1714
 
Zobacz też:

Wiatrak koźlak http://wiano.eu/article/1824

Młyny wodne http://wiano.eu/article/496

Rola chleba http://wiano.eu/article/1663

Magia chleba http://wiano.eu/article/688