2015-09-20 Dwór w Kłóbce

Za odbudowę i wyposażenie dworu w Kłóbce Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej otrzymało medal „Hereditas Saeculorum” od marszałka województwa kujawsko-pomorskiego. Kapituła wysoko oceniła uratowanie dworu ze stanu ruiny.

Fot. Archiwum własne

1. Dwór w Kłóbce - stan w 2010 r.

2. Dwór w Kłóbce - stan w 2015 r. po kompleksowym remoncie (część otynkowana na żółto na nowo zbudowana)

Dwór w Kłóbce był siedzibą zasłużonego dla historii Polski rodu Orpiszewskich. Stanowił własność tej rodziny do II wojny światowej. Po 1945 r. znajdowała się tu szkoła. Później dwór popadł w ruinę. W 1997 r. powrócił do spadkobierców, którzy nie mając środków na jego odbudowę, odsprzedali dwór prywatnym nabywcom.

Ostateczie w 2010 r. zespół dworsko-parkowy o powierzchni 7,5 ha zakupiło Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej. W latach 2012-2014 dwór odbudowano, a w roku 2015 udostępniono do zwiedzania.  

Obiekt znajduje się na terenie skansenu w Kłóbce.

Fot. Archiwum własne

1. Okna - widok zewnętrzny

2. Front dworu

1. Dwór i jego park

2. Widok z okna na skansen

Ekspozycja wnętrz dworu dzieli się na trzy części.

W starszej parterowej części budynku odtworzono atmosferę dworu jako siedziby ziemiańskiej, domu wielopokoleniowej rodziny Orpiszewskich – intelektualistów i patriotów. Funkcje i wyposażenie poszczególnych pomieszczeń odtworzono zgodnie z przekazami historycznymi.

Fot. Archiwum własne

W drugiej części ekspozycji, mieszczącej się w piętrowym skrzydle pałacowym, zorganizowano wystawę twórczości malarskiej mieszkanki dworu, Marii z Wodzińskich Orpiszewskiej.

Fot. Archiwum własne

1. Salonik

2. Prace Marii z Wodzińskich Orpiszewskiej

3. Obraz Marii z Wodzińskich Orpiszewskiej - Przy studni

4. Pokój jadalny

Trzecia część ekspozycji mieści się w zabytkowych piwnicach pałacowych, gdzie odtworzono m.in. kuchnię dworską, spiżarnię i  pralnię.

Fot. Archiwum własne

1. Kuchnia dworska

2. Kuchnia dworska

3. Pralnia dworska

4. Wyposażenie kuchni dworskiej

Do dworu wróciły zgromadzone we włocławskim muzeum zabytkowe obrazy, meble i inne wyposażenie pochodzące z kujawskich siedzib ziemiańskich, w tym także w Kłóbce.

Fot. Archiwum własne

1. Komoda i piękna porcelanowa figurka

2. Drewniany kwietnik z porcelanową ozdobą

3. Komoda

4. Ozdobne krzesło

1. Koła zębate maszyny rolniczej - model

2. Przybornik na biurko

3. Porcelanowa atera

3. Porcelanowy wazon

1. Porcelanowy zestaw do herbaty

2. Porcelanowa osłonka na doniczkę

3. Porcelanowe naczynie na kwiaty (tył)

4. Porcelanowe naczynie na kwiaty (przód)

DZIEJE FOLWARKU W KŁÓBCE

Majątek Orpiszewskich był duży, ale mocno zadłużony

W 1911 r. majątek liczył 649 morgów (1 morga = 0,56 ha), zaś w maju 1920 r. 697 morgów, w tym grunty orne stanowiły 454 ha, lasy – 59, pod zabudowaniami znajdowało się 10, ogrody miały powierzchnię 10, łąki – 63, pastwiska – 47, granice, drogi i wody – 54 .

Majątek Kłóbka był wtedy jedną z 53 miejscowości w gminie Kłóbka i zajmował 5,7 proc. jej powierzchni. Według statystyk z 1933 r. folwark liczył 390 ha.

Sytuacja majątku przed 1914 r. nie była zadawalająca. W momencie wybuchu I wojny światowej dobra były mocno zadłużone. W 1912 r. doszło do jednej z wielu w dziejach folwarku publicznej jego licytacji. Lata wojny były dla majątku wręcz wyniszczające.

Fot. Archiwum własne

1.2. Prasa przedwojenna - Rodzina Orpiszewskich czynnie uczestniczyła w życiu społeczności

Na pogarszającą się sytuację majątku na początku lat trzydziestych miały wpływ skutki ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego, który mocno dotknął także Polskę. Kryzys, który zaczął się w końcu 1929 r. był największym w historii załamaniem gospodarczym.

Na początku lat trzydziestych folwark nie przynosił takich dochodów takioch, by wystarczało mieszkańcom na życie na dotychczasowym poziomie oraz na spłacanie długów. W tym okresie liczba pracowników folwarku zaczęła się zmniejszać. 

W 1918 r. folwark Kłóbka liczył łącznie 253 mieszkańców. W 1921 r. folwark zamieszkiwały już 154 osoby. Ludzie ci mieszkali w dziesięciu budynkach mieszkalnych. W latach 1932-1933 żyło tu już tylko 120 osób. Zajmowali sześć budynków mieszkalnych, w 1945 r. – mieszkało zaledwie 20 osób. Nie była to przedwojenna służba.

Przed 1939 r. przed frontem dworu znajdował się duży kwietnik otoczony żywopłotem, który stanowił rondo dla ruchu kołowego. Istniały dwie bramy wjazdowe do rezydencji. Ogrodzenie całego zespołu stanowił płot sztachetowy. Od drogi przęsła ze sztachetami były osadzone w ceglanych słupkach.

W latach dwudziestych XX wieku płot sztachetowy zastąpiono ogrodzeniem murowanym. Cegły pochodziły z rozebranego starego dworu.

Stary dworek rozebrano w 1920 r. Przy drodze stał dom zarządcy, w którym potem – po przejęciu dworu przez władze PRL, urządzono sklep, a na poddaszu zrobiono mieszkania dla nauczycieli. W dworze urządzono szkołę.

Dwór za PRL-u tylko niszczał zmieniając właścicieli

Wywłaszczona w 1945 r. ze swojego majątku rodzina Orpiszewskich mogła liczyć jedynie na uzyskanie odrębnego gospodarstwa rolnego poza granicami powiatu, w którym znajdował się folwark. O powrocie do Kłóbki nie mogło być mowy, ze względów oczywiście politycznych.  

Ludwik Orpiszewski, ostatni właściciel ziemski majątku w Kłóbce wyjechał na teren powiatu słupskiego. Pracował jako dyrektor przy organizowaniu państwowych nieruchomości ziemskich, później państwowych gospodarstw rolnych.

Fot. Archiwum muzeum

1. Ludwik Orpiszewski (z prawej)

2. Rodzina Teresy z Wodzińskich Agustowej Kościelskiej

W rolnictwie przepracował do emerytury.  Zmarł w wieku 90 lat w Lubaniu w 1971 r. Jego żona Antonina również dożyła 90 lat. Oboje zostali pochowani w Kłóbce.

W lutym 1945 r. administratorem byłego folwarku został Bronisław Swatowski. Jego zadaniem była ochrona budynków i inwentarza, racjonalne gospodarowanie majątkiem, prowadzenie jego rachunkowości.

Według inwentaryzacji, dobra – mimo pomyłkowo oszacowanej wielkości – liczyły 360 ha. Grunty orne stanowiły 250 ha, łąki – 10 ha, pastwiska – 6 ha, torfy eksploatowane – 8 ha, lasy – 60 ha, ogrody warzywne – 4 ha, paki – 2 ha, podwórza, zabudowania i drogi – 6 ha, stawy rybne – 2 ha, inne wody 4 ha i nieużytki – 8 ha.

W protokole wymieniono jeden zakład przemysłowo-rolny, to jest młyn wodny. Stan narzędzi był niezadowalający, w wielu przypadkach stwierdzono, że są albo zepsute, albo wymagają naprawy.

Latem 1945 r. zredagowano wniosek o wyłączenie 40,46 ha i przeznaczenie nieruchomości na cele oświatowe. We wniosku wymieniono 15 budynków, w tym dwór oraz szereg maszyn i narzędzi rolniczych, które miały stać się wyposażeniem przyszłej szkoły rolniczej.

Ostatecznie podział majątku o powierzchni 319,9 ha, w tym gruntów ornych 207,2 ha został zatwierdzony w 1946 r.

Z całego majątku pomiędzy osoby prywatne rozparcelowano 199,10 ha. Najwięcej, bo 131,20 ha otrzymała służba folwarczna (18 rodzin). Czterem rodzinom bezrolnym przekazano łącznie 16,6 ha, małorolnym (13 rodzin) – 42 ha.

Ponad 9,30 ha podzielono na dwie rodziny (ogrodnicy i rzemieślnicy). Z majątku wydzielono 49 ha lasów. Na pozostałą część składała się wyłączona spod parcelacji resztówka z podwórzem i budynkami – 3,39 ha, parkiem i ogrodem – 9,31 ha, stawem – 1,85 ha i pastwiskiem – 0,24 ha.

Zaprojektowano przekazanie 8,9 ha na potrzeby Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska, 4,5 ha parafii rzymskokatolickiej, 3 ha pod cmentarz parafialny. Ostatecznie spod parcelacji wyłączono resztówkę o wielkości 55,25 ha.

W skład resztówki weszły zabudowania dworskie. Średnia wielkość przyznanego gospodarstwa z majątku Kłóbka dla bezrolnych, robotników i pracowników rolnych oraz drobnych dzierżawców wyniosła 5,4 ha.

Podział ziemi był nierówny. Jedni otrzymali 7,5 -8,5 ha, inni nie dostali nawet 5 ha. Gospodarstwa te nie miały szans stać się samodzielnymi i samowystarczalnymi ekonomicznie gospodarstwami rolnymi, co dowodzi obecnie prowadzona polityka rolna. Zmierza ona do powstawania ponownie wysokohektarowych gospodarstw.

Teren wraz z budynkami wydzielony pod szkołę przekazano Bronisławowi Laudowiczowi. Miał zorganizować Gminną Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego. Szkoła rolnicza otrzymała dom mieszkalny, dwór, cztery budynki gospodarcze (stelmacharnie, spichrz, stajnię).

Ostatecznie, w wyniku protestu mieszkańców gminy, powstała Powszechna Szkoła Publiczna w Kłóbce, w której pracowała bardzo krótko Anna Orpiszewska, córka Ludwika.

Została przeniesiona do szkoły w Bilnie. O przeniesieniu nie zdecydowało kierownictwo szkoły, była to decyzja czysto polityczna. Pod koniec życia uczyła historii w Liceum Ogólnokształcącym w Działdowie. Zmarła w 1995  r.

Z upływem czasu zabudowania dworskie oraz park zmieniały swoje oblicze. W 1951 r. wycięto kilka drzew (olch) z parku na budowę ogrodzenia wokół szkoły.

Budynki mieszkalne wymagały remontów. Podczas jednych z oględzin zużycie dworu określono na 50 proc. W takim stanie były dwie oficyny oraz niektóre domy mieszkalne.

Cztery budynki zostały przeznaczone do rozbiórki. Duże zużycie wykazano również budynków gospodarczych. Łącznie w resztówce pofolwarcznej wymieniono istnienie 23 różnych budowli.

Następne lata skutkowały kolejnymi zniszczeniami zabudowań pofolwarcznych. Podczas oględzin stanu budynków w 1953 r. przy jednym zapisano, że jest zawalony, w przypadku dwóch innych (budynki były po stajniach) podano, że są zupełnie zawalone.

Przy murowanej szopie odnotowano poważne zniszczenie dachu. Obórki gospodarcze, które istniały przy domach mieszkalnych również groziły zawaleniem. Ponadto stwierdzono, że jeden budynek mieszkalny spłonął w pożarze i nie został odbudowany, a w 1955 r. ostatecznie rozebrany.

W 1954 r. dwa budynki przekazano Państwowemu Ośrodkowi Maszynowemu Zespołu POM w Brześciu Kujawskim. W 1956 r. kolejna komisja dokonująca oględzin pofolwarcznych zakwalifikowała do rozbiórki aż 11 budynków, w tym dwa czworaki, cztery stajenki, kuźnię, dwie obory, chlewnię i kurnik.

Degradację stwierdzono również w przypadku młyna wodnego, który przed wojną wchodził w skład majątku. Jego zużycie oszacowano na 60-90 proc. Do tego roku młynem zarządzało Rejonowe Przedsiębiorstwo Młynów Gospodarczych we Włocławku.

W 1957 r. zmieniła się instytucja zarządzająca resztówką.

Dotychczasowy dzierżawca gruntów Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska w Lubieniu Kujawskim przekazała 29,20 ha Powiatowemu Zarządowi Rolnictwa PPRN we Włocławku, a ten Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Kłóbce.

Spółdzielnia zatrzymała do swojej dyspozycji torfowisko o wielkości 22,45 ha. W protokole zdawczo-odbiorczym stwierdzono, że w 1957 r. nadal dwór oraz ok. 2 ha resztówki (parku) zajmowała szkoła.

Wśród zabudowań pofolwarcznych w 1957 r. istniały jedynie dwór, dwa domy mieszkalne, spichrz, obora. W resztówce wykazano istnienie dość dużego drzewostanu owocowego oraz dzikiego.

W 1957 r. przeprowadzono we dworze duży remont, naprawiono dach, odświeżono ściany. W krótkim czasie między 1950 a 1957 r. liczba budynków na terenie dawnego folwarku zmalała z 23 do zaledwie pięciu.

Z czasem degradacja dworu postępowała. Władze gminne miały nawet w planie przeprowadzenie remontu szkoły, ale władze PRL przeprowadziły akcję budowy tysiąca nowych szkół na tysiąclecie państwa polskiego.

Pieniądze, które miały być przeznaczone na remont, przesunięto na budowę nowych obiektów, pieczętując tym samym postępującą degradację zabytkowych budynków pofolwarcznych, w tym dworu w Kłóbce.

W 1965 r. dwór w Kłóbce, w takim stanie w jakim się wówczas znajdował, nie wystarczał na potrzeby dzieci. Wymagał remontu, rynny i rury spustowe znajdowały się w złym stanie, drewniane podłogi były bardzo zniszczone.

Kierownik szkoły w opisie stanu technicznego jednoznacznie stwierdził, że budynek nie nadawał się do dalszej eksploatacji. Nowy budynek szkolny powstał na terenie pofolwarcznym.

Etnografowie ratują dwór w Kłóbce

W 1983 r. Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku uzyskało zgodę na urządzenie skansenu w Kłóbce. Otrzymało grunty 6,76 ha wraz z zabudowaniami, w tym z dwór.

Etnografowie uznali, że dwór w Kłóbce idealnie nadaje się do włączenia go w całość ekspozycji parku etnograficznego.

W projekcie uwzględniono realizację tzw. zespołu dworskiego. Zaplanowano stworzenie na parterze dworu ekspozycji wnętrz dworskich z przełomu XIX i XX w., a także ekspozycji biograficznej poświęconej Maryli Wodzińskiej, żonie Władysława Orpiszewskiego, wcześniej narzeczonej Fryderyka Chopina i muzy Juliusza Słowackiego.

W 1984 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków we Włocławku wpisał zespół dworsko-parkowy w Kłóbce do rejestru zabytków. W skład zespołu zabytkowego wchodziły: park krajobrazowy o powierzchni 9 ha oraz dwór.

W 1989 r. muzeum otrzymało zgodę na przeprowadzenie prac konserwatorskich i remontowych zabytku. Prace miały objąć remont kapitalny dworu.

Ale tylko do 1997 r. muzeum było właścicielem nieruchomości w Kłóbce. Zespół parkowo-dworski został przejęty przez Urząd Rejonowy we Włocławku.

Od lat 90.tych XX w. bowiem o wykupienie zespołu dworsko-parkowego w Kłóbce starali się spadkobiercy. W 1997 r. część majątku o powierzchni 7,41 ha powróciła do spadkobierców po Ludwiku, czyli do jego syna Marii Bohdana i wnuka – Ludwika Macieja Orpiszewskich.

Nabywcy zobowiązali się do przeprowadzenia remontu dworu. Niestety, nie podołali temu finansowo. Przez długi czas budynek stał pusty i zdewastowany.  Ostatecznie odsprzedali nieruchomość Markowi Maciejowi i Marii Zofii Trzebiatowskim z Ciechocinka oraz Ewie Janinie Zamelskiej z Bydgoszczy.

W 2010 r. Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku odkupiło zabytkowy zespół dworsko-parkowy. Tym samym otworzył się nowy okres w historii dworu. Muzeum zobowiązało się do kompleksowej jego odbudowy.

W 2010 r. została opracowana dokumentacja projektowa, w 2011 r. muzeum złożyło wniosek o dofinansowanie przedsięwzięcia.

Ostatecznie pieniądze na odbudowę wyłożył Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego. W 2012 r. rozpoczęto odbudowę dworu, którą ukończono w 2014 r. W tym roku dwór w Kłóbce został udostępniony zwiedzającym. 

Zobacz też:

Majątek w Nawrze

Losy dworów polskich

Zagłada ziemiaństwa

Roztworowscy

Ziemiaństwo i inne wspomnienia Sołtysa