2016-08-15 Strój biskupiański

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój biskupiański, zwany też niekiedy dzierżackim noszono w ponad 30 wsiach leżących wokół  Krobi i Domachowa w południowej Wielkopolsce.

Ziemie te przez prawie 600 lat wchodziły w skład dóbr  biskupów poznańskich. Krobia do 1927 roku była ich  letnią rezydencją.

Strój był tam powszechnie używany jeszcze w okresie międzywojennym, pewnym zmianom uległ  w latach powojennych, ale i obecnie jest często przywdziewany.

Po 1945 r. dotychczas używane materiały naturalne zastąpiły w dużym stopniu tkaniny z włókien sztucznych, nowością jest też używanie nieznanego dotychczas barwnego haftu płaskiego.  

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy

W regionie tym świątecznym   nakryciem  głowy był czepek, najpowszechniej noszono tzw. kopkę. Nosiły ją zarówno dziewczęta jak i mężatki. Jest to czepiec tiulowy o skomplikowanym i trudnym do opisania kroju.

Dziewczęca kopka składa się z dwóch części - kopki zasadniczej (powstałej z pasów tiulu ułożonego w harmonijkę) i dwóch szarf, do  kobiecej doszyta jest ponadto tiulowa falbana (okap).

Czepek jest umieszczany dosłownie na czubku głowy. Noszenie go jest możliwe tylko dzięki szarfom i wstążkom, wywiązywanym pod brodą na dużą kokardę. 

Chustki  o rozmiarach (60x60 i 80x80 cm) jedwabne lub wełniane, wiązane pod brodą były nakryciem głowy zarówno panien jak i mężatek, wtedy gdy nie nosiły kopki. 

Natomiast chusty duże (160x160 cm) mężatki zakładały bezpośrednio na  głowę lub zarzucały na kopkę i wtedy razem z nią tworzyły tzw. budę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. J. Stachowiakówna w kopce dziewczęcej, R. Bogaczyk, 1936 r.

2. Dziewczynka w kopce dziewczęcej, pocztówka, 1937 r.

3. Kobieta zamężna w kopce z okapem, R. Bogaczyk, 1936 r.

4. Kobieta w kopce i chustce tworzących tzw.budę.

Koszula + Kryzka

Koszule najnowszego typu szyto z delikatnego bawełnianego płócienka, ich przody i tył krojono z jednego płata tkaniny, miały one przy szyi niewielką stójkę.

Rękawy tworzył płat tkaniny, klin pod pachą, mankiet i doszywana do niego koronka, w części od ramienia rękaw był przymarszczony i wszyty w naramiennik.

Mocno wykrochmalona i ozdobiona delikatnym haftem tiulowa kryzka była zakładana na koszulę. Jej brzegi wycinano w zęby, a część przy szyi wszywano w płócienną oszewkę. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Brankova

1. Wykrój koszuli kobiecej
a - przód i plecy; b- klin pod pachę (skroić dwa razy); c - naramiennik (skroić dwa razy); d - części rękawa (skroić dwa razy); e - kołnierzyk

2. Strój kobiety zamężnej w kopce z okapem i kryzie

3. Kryza

Kaftan (jaczka)
 
Był luźny, poszerzał się stopniowo od ramion ku dołowi, sięgając poniżej bioder, rękawy miał proste lub bufiaste, a tył dłuższy od przodu.

Dolną krawędź kaftana obszywano falbaną lub szeroką na 12-15 cm koronką tiulową. Letnie szyto z tkanin cieńszych i podszywano  podszewką, zimowe sporządzano z grubszych materiałów, z podszewką z flaneli, mogły też być watowane. Jaczki noszono do spódnicy lub na sznurówkę spódnika.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekowa

1. Wykrój kaftana kobiecego (kabata)
a - ½ przodu (skroić dwa razy); b - ½ pleców (skroić dwa razy); c - falbana przednia (skroić dwa razy); d - falbana tylnia (skroić dwa razy); e 1 i e 2 - rękaw (skroić dwa razy); f – kołnierz.     

2. Kobieta w kaftanie z koronką oraz w kopce i chustce tworzących tzw. budę, W. Boratyński, ok. 1930 r. 

3. Kobieta w kaftanie z falbanką, dziewczynka w kopce dziewczęcej, W. Boratyński, lata 30. XX w.

Spódnica + spódnik  czyli spódnica ze stanikiem (sznurówką)  

Spódnica szyta była z 4 kawałków materiału (3 do 4 m), na przedzie  prawie gładka (znajdowało się tam tylko około 60 drobnych fałd), w pozostałej części mocno marszczona (około 140 głębokich fałd).

Wszystkie fałdy w części górnej, przed wszyciem w pasek na odcinku kilku centymetrów zaszywano, by nadać spódnicy właściwy „dzwonowaty” kształt.

Ozdobę dolnej części spódnicy stanowiły zakładki (od 3 do 6 cm głębokości). Używano najczęściej tkanin sukiennych lub jedwabnych w różnych kolorach, panny preferowały barwy jasne, a ich spódnice sięgały do połowy łydki. Natomiast  spódnice mężatek były ciemne i znacznie dłuższe.

Spódnik, to spódnica z doszytym stanikiem (sznurówką) nosiły go, najczęściej młode kobiety. Sznurówka opinała  kibić kobiety, szyta była z tej samej tkaniny co i spódnica, wbrew swej nazwie nie była sznurowana, a zapinano ją na haczyki lub haftki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Strój kobiety zamężnej w spódniku, kopce z okapem i kryzie

2. Strój kobiety zamężnej w spódniku, haftowanej zapasce, kopce z okapem i kryzie

Zapaska

Te starszego typu przysłaniały boki i przód spódnicy lub spódnika,  noszone w latach pięćdziesiątych zaledwie ich przód.

Najkosztowniejsze sporządzano z wzorzystych tkanin jedwabnych lub atłasowych w różnych kolorach albo z lekko przejrzystych, pastelowych.

Początkowo zapaski panieńskie zdobiły koronkowe wstawki, a te noszone przez mężatki falbanki i zaszewki.

Po 1945 roku powszechnym stało się zdobienie zapasek  barwnym haftem. 

STRÓJ MĘSKI

Nakrycie głowy

Najpowszechniej noszonym nakryciem głowy były różnego typu kapelusze. Za najstarsze uważa się te z dużym rondem i półkolistą główką, a od okresu międzywojennego powszechnym staje się noszenie małego kapelusza pilśniowego z niewielkim rondem.

Główki obu typów kapeluszy były opasywane czarną taśmą lub wstążką.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Mężczyzna w kapeluszu z półkolistą główką i małym rondem, R. Bogaczyk, 1936 r.

Koszula

Koszula miała krój przyramkowy, letnie szyto z bawełnianego płótna fabrycznego, zimowe z barchanu. Do odświętnych dopinano kołnierzyk z białego płótna, dzięki temu unikano konieczności częstego prania całej koszuli.

Spodnie

Najdłużej noszono spodnie tzw. bryczesy, w części górnej (do kolan)  szerokie wręcz bufiaste, a od kolana w dół ściśle opasujące łydkę (wąska część nogawki była sznurowana).

Szyto je z różnych tkanin - te przeznaczone dla młodych, szczególnie noszone w dni  świąteczne i na tańce, wykonywano z białego płótna.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Młody mężczyzna w białych spodniach tzw. bryczesach, W. Boratyński, lata 30. XX w.

Kamizelka i Kaftan (jaka) 

Kamizelka jako okrycie wierzchnie, była noszona jedynie w domu, mężczyzna wychodząc na zewnątrz zakłada na nią kaftan jakę.

Jej przody szyto z czarnego sukna, natomiast plecy z czarnej podszewki, miała prosty krój, przody nieco dłuższe od pleców, wykładany dwuczęściowy kołnierzyk. 

Kaftan (jaka) sięgał poniżej bioder i był lekko dopasowany do figury, szyto go zwykle z amarantowego, niekiedy czerwonego sukna.

Miał proste przody skrojone z częścią pleców i takież rękawy z mankietem, przy szyi wykładany kołnierzyk z klapkami. Zapinano go na guziki przyszyte w dwóch rzędach, dla ozdoby wszystkie krawędzie jaki oraz mankiety były przestebnowane.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna w kamizelce, kaftanie (jakli) i białych bryczesach, W. Boratyński, pocztówka, lata 30. XX w.

3. Jeden mężczyzna w kamizelce, kaftanie (jakli) i białych bryczesach, drugi w sukmanie (wołoszcze) W. Boratyński, pocztówka, lata 30. XX w.

Sukmana (wołoszka)

Uszyta jest z czarnego sukna w dobrym gatunku, podszyta podszewką, z wykładanym dwuczęściowym kołnierzykiem.

Do linii odcięcia w pasie lekko dopasowana, poniżej w części tylniej suto fałdowana, z rękawami wykończonymi mankietem. Zapinana na haftki, przyszyte na jej przodach guziki pełnią wyłącznie rolę dekoracyjną.

Noszono ją bezpośrednio na kamizelkę, młodzi mężczyźni zakładali ją także na jaklę, w tym wypadku starano się by kaftan był z pod sukmany widoczny. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna w  sukmanie (wołoszcze) W. Boratyński, 1937.

2.Mężczyzna w  sukmanie (wołoszcze) W. Boratyński, 1937.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Strój biskupiański

Folklor biskupiański

Hymn biskupiański

Wesele biskupiańskie

Haft biskupiański

Haft biskupiański

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu