2016-12-04 Strój podhalański

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Ubiór podhalański to jeden z nielicznych w Polsce strojów ludowych, który do dziś jest użytkowany i podlega jeszcze ciągle zmianom i nowym modom. Noszony jest na Podhalu - krainie geograficzna położonej w górnym dorzeczu Dunajca u stóp północnej częściTatr, zwanej dawniej Halami.

Od lokalizacji tego obszaru wraz z dawnym określeniem gór wywodzi się nazwa całego regionu. Strój kobiecy w tym regionie łatwiej poddawał  się wpływom z zewnątrz, męski był bardziej zachowawczy i konserwatywny.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy

Okryciem głowy zarówno panien jak i mężatek, były chustki najczęściej wiązane pod brodą. Używano dwa ich rodzaje: wzorzyste wełniane i jedwabne o matowo-błyszczących wzorach. Kolor chustki był  dopasowany do noszonego stroju i  zależny od rodzaju uroczystości na którą ją zakładano.

Na okazje „wesołe” używano chustek barwnych, na „smutne” czarnych lub ciemnych. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Halka (kobieta w chustce), Piotr Stachowicz, pocztówka, początek XX w.

2. Góralka, mal. H. Setkowicz, pocztówka, Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, pocz. XX w.

Koszule

Miały krój przyramkowy, szyto je początkowo z samodziału lnianego, od początków XX w. z fabrycznych płócien bawełnianych. Te lniane miały  przy szyi kołnierzyk, rękawy z mankietami, które zdobił skromny biały haft.

Natomiast bawełniane przy szyi wykańczała duża, wykładana kryzka, a ich rękawy były proste lub wszywane w mankiet. Zdobiono je bardzo bogato, szczególnie te z szerokim rękawem. Biały ręczny, ale częściej maszynowy haft angielski z dużą ilością ażurów pokrywał powierzchnię kryzki, a niekiedy i całych rękawów. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Młodzi górale, Wydawnictwo Artystycznych Reprodukcji „PODHALE” w Zakopanem, 1918

Spódnica +Gorset +Serdak + Kożuszek

Najpowszechniej na ich uszycie używano różnorakich tkanin wełnianych, najczęściej wzorzystych tzw. tybetowych. Mogły je zdobić drobne, regularnie rozłożone motywy kwiatowo-roślinne, ale najczęściej tzw. korona (w części górnej małe motywy kwiatowe rzadko rozłożone, w części dolnej większe i gęste).

Spódnice były szerokie, górą wzdłuż całego obwodu gęsto przymarszczone i wszyte w pasek, zapinano je z tyłu lub na boku. Do stroju podhalańskiego nie noszono zapasek.

Na koszulę zakładano gorset lub futrzany serdak, ponadto używano kożuszków, które jako okrycie wierzchnie przywdziewano na gorset.

Serdaki i kożuszki były takie same w stroju kobiecym i męskim.

Gorsety szyto z różnych tkanin, najczęściej jednak przeznaczano na nie aksamit. Opasywały ściśle kibić, sięgały do pasa, a poniżej miały doszyte klapki (kaletki), były sznurowane na przodach.

Gorsety starszego typu na przodach, plecach i klapkach zdobiły naszycia z czarnego sznureczka. Potem moda nakazywała przyozdabianie ich  bogatym haftem, najczęściej koralikowym. Najpowszechniej używane motywy to kwiat lilii, szarotki, chryzantemy i dziewięćsiła.

Serdaki i kożuszki szyto z futer baranich o licu wyprawianym na brązowo, ich przystrój stanowiło czarne futro baranie oraz kolorowe hafty i aplikacje.

Miały one prosty krój, tworzyły je trzy kawałki skóry z  półkolistymi podcięciami przy szyi i pachach, sięgały nieco poniżej pasa. Kożuszki, od serdaków różniły się jedynie tym, że miały rękawy.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój gorsetu:
a - przody (skroić dwa razy); b - ½ pleców; c – kaletka, rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

2. Kobiety w różnych spódnicach i gorsetach, fot. Elżbieta Piskorz-Branekova

3. Kobiety w spódnicach z koroną i gorsetach z dziewięćsiłem, fot. Elżbieta Piskorz-Branekova

STRÓJ MĘSKI

 
Kapelusz

Od drugiej połowy XIX w mężczyźni nosili czarny, filcowy  charakterystyczny tylko dla tego regionu kapelusz z wąskim rondem i małą, okrągłą, wypukłą główką, którą otaczały pierwotnie metalowe łańcuszki, a później czerwona opaska z białymi muszelkami. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Góral (kapelusz z muszelkami), Adam Setkowicz, pocztówka, Salon Malarzy Polskich, pocz. XX w.

2. Góral z owcami, Adam Setkowicz , reprodukcja obrazu, pocz. XX w.

Koszula + Spinka

Najczęściej używano koszul o kroju przyramkowym z lnianego płótna samodziałowego. Miały one prosty, wykładany kołnierzyk i wąskie mankiety. Najczęściej pozbawione były ozdób, niekiedy tylko zdobił je skromny biały haft.

Koszule początkowo nie miały zapięcia, na piersiach spinano je metalową spinką. Miała ona kształt rombu, o mniej lub bardziej  zaokrąglonych  wierzchołkach, zdobił ją ornament ażurowy stempelkowy lub ryty. 

Wzdłuż dolnych krawędzi spinki mocowano długie łańcuszki, a niekiedy także metalową blaszkę z podwiniętym końcem (przekolec),  która  służyła do czyszczenia fajki.   

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spinka mosiężna, odlew,  Metalowe spinki góralskie, Włodzimierz Antoniewicz, Kraków, 1928 r.

Spodnie (portki) 

Szyto z białego, folowanego sukna, były dopasowane, miały wąskie nogawki z rozcięciem po ich zewnętrznej stronie, a w talii dwa rozporki   umożliwiające zakładanie. Spodnie początkowo  były pozbawione jakichkolwiek ozdób. Dopiero w drugiej połowie XIX w. nastała moda na zdobienie ich czarnymi lub granatowymi sznureczkami, natomiast w początkach XX w. dodatkowo haftem. 

Wyszywany na spodniach motyw to tzw. parzenica, początkowo była ona skromna i jednobarwna, z czasem coraz bardziej rozbudowaną i wielokolorowa. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Góral w spodniach i cusze

2. Parzenica na spodniach

3. Wykrój spodni:
połowa spodni (skroić dwa razy)

Cucha + Serdak

Jednym z  męskich okryć wierzchnich były tzw. cuchy szyte z białego, folowanego sukna. Miały krój prosty i archaiczny, zarzucano je na ramiona, a  ich  rękawy, kiedyś zaszyte na końcach pełniły rolę kieszeni.

Zapięcie cuchy na piersiach  stanowił metalowy łańcuszek, skórzany rzemyk lub czerwona wstążka przewleczone przez przyszyte od spodu sukienne pętelki.  

Cuchy, początkowo były zdobione skromnym, wyszyciem, z czasem stało się ono rozbudowane,  wielokolorowe, pojawiły się motywy kwiatowe.

Przystrój uzupełniały aplikacje i naszycia ze sznureczka.

Serdaki używane przez mężczyzn były takie same jak kobiece, noszono je niezależnie od pory roku, były  raczej ubiorem codziennym. 

1. Wykrój cuchy białej:
a - przód i plecy; b - poszerzające kliny; c - kołnierz -stójka

2. Górale w białych cuchach

3. Góral w serdaku i białej cusze, fot. Ignacy Mażek, Kraków, koniec XIX w.

Kierpce + Pas bacowski

Powszechnie noszonym obuwiem, zarówno przez mężczyzn jak i kobiety, były kierpce mocowane do nóg rzemieniami lub sznurami albo zapinane na pasek i sprzączkę.

Robiono je z jednego kawałka świńskiej lub wołowej skóry ułożonego tak, że obuwie to ma jedynie dwa szwy jeden w przedniej, górnej części, a drugi na tyle.

Kierpce starszego typu zdobione były bardzo skromnie, z czasem ozdób przybywało tworzyły je rzędy ornamentu stempelkowego, a w okresie międzywojennym dodatkowo metalowe guziczki. Także w tym okresie  kierpce zaczynają być zelowane, a do kobiecych dodawany jest nawet niewysoki obcas.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Stary skrzypek z Ratułowa, pocztówka, pocz. XX w.

2. Góral, Aleksander Augustynowicz, Wydawnictwo Podhale, pocztówka, pocz. XX w.

3.Elementy stroju górala (kapelusz, torba, spinka, ciupaga, pas bacowski), pocztówka, pocz. XX w.

Najbardziej znany podhalański pas to  tzw. pas bacowski, szyto go z dwóch warstw skóry, pomiędzy którymi znajdowało się miejsce do przechowywania dokumentów i pieniędzy.

Pas zapinano na 3-4 podłużne klamerki, jego powierzchnię  zdobił ornament stempelkowy i metalowe, najczęściej mosiężne guzy. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Haft górali podhalańskich

Podhalańskie potrawy 

Gęśliki podhalańskie 

Gwara podhalańska

Regiony\Podhale

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu