2015-02-20 Gwara góralska

W bukowiańskim Domu Ludowym odbyła się długo oczekiwana promocja I tomu „Ilustrowanego leksykonu gwary i kultury podhalańskiej” autorstwa prof. dra hab. Józefa Kąsia. Jest to pierwsza tak obszerna publikacja na temat języka i kultury Podhalan.

Fot. Archiwum Domu Ludowego

1. Okładka publikacji

2. Autor publikacji - prof. Józef Kąś

Profesor opowiedział o swojej ponad 12-letniej pracy nad „leksykonem” oraz o skarbie kultury, często nie docenianym, jakim jest gwara.

„Leksykon” jest źródłem wiedzy o obyczajowości górali, ich dorobku kulturowym, ale przede wszystkim jest udokumentowaniem gwary zarówno dawnej jak i współczesnej. Jest to pierwszy z dziesięciu 500 stronicowych tomów. Kolejne tomy mają się ukazywać systematycznie co pół roku.

Nie jest to zwykły słownik ani album. Leksykon zawiera liczne ilustracje. Liczy ok. 50 tys. haseł i ok. 3 tys. zdjęć. Hasła, pisane gwarą i wyjaśnione w języku literackim, uzupełniają cytaty. Oprócz tego w leksykonie znajdują się opisy podhalańskich zwyczajów, obrzędowości itp.

Fot. Archiwum Domu Ludowego

Prof. Kuś podczas promocji swojej książki

Nie zabraknie starych podhalańskich porzekadeł, zagadek, a nawet sennika.

Dzięki leksykonowi dowiemy się czym jest dróciok (garnek opleciony drutem dla wzmocnienia lub zabezpieczenia przed rozbiciem) albo fosiong (rodzaj wozu konnego z siedzeniami, z jednolitym koszem wyplatanym z jesionowych lub jałowcowych łubów oraz płótnem rozpostartym na pałąkach, stanowiącym osłonę przed deszczem, wiatrem i słońcem w czasie dalszych wyjazdów, np. na jarmark, na wesele).

Gwara podhalańska, w przeciwieństwie do innych gwar, wciąż pozostaje żywa. Należy do dialektu małopolskiego.

Wśród niektórych cech mowy podhalańskiej są m.in.: mazurzenie (wymowa spółgłosek dziąsłowych, np. „sz”, „cz” jak zębowych - „s”, „c”, np. „szedł” - „sed”), akcent padający na pierwszą sylabę wyrazu (w języku literackim sylaba pada na przedostatnią sylabę słowa), końcówka „-ek” zamiast „-em” w czasownikach liczby pojedynczej, czasu przeszłego (np. „miołek”, zamiast „miałem”).

Główną cechą tej gwary jest tzw. „archaizm podhalański”, tj. wymowa „i” po zmazurzonych „c”, „dz”, „s”, „z”, np.: „c-isty” (zamiast "czysty")

Mowa górali obfituje także w regionalizmy charakterystyczne tylko dla Podhala, np. „ciupaga”, „pyrć” (górska ścieżka), „siklawa” (wodospad górski), „dudki” (pieniądze), „dziedzina” (wieś), „serdok” (kożuch barani bez rękawów).

Józef Kąś - językoznawca, dialektolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest autorem m.in. „Słownika gwary orawskiej” i współautorem „Słownika współczesnego języka polskiego”, „Pieśni z Orawy”, „Wesela orawskiego dawniej i dziś”.