2015-03-23 Hafty Górali Podhal.

Hafty Górali Podhalańskich. Ubiór tradycyjny był noszony na co dzień, powszechnie, jeszcze w okresie międzywojennym, a obecnie jest masowo przywdziewany przez kobiety i przez mężczyzn jako odzież odświętna.

Niebagatelną rolę w jego przetrwaniu miała pochodząca z Podhala emigracja amerykańska. Jej przedstawiciele, zarówno będąc za oceanem jak  i wracając do kraju szczycili się swym pochodzeniem i kulturą, czego wykładnią było noszenie tradycyjnej odzieży.

Region, gdzie pierwotnie noszono strój podhalański, leży w Karpatach Zachodnich, a za jego centrum jest uważane Zakopane. W stroju męskim  dominowały, kolorowe hafty wykonywane na białym suknie. W kobiecym wyszycia białe, często ażurowe, ale na białych płótnach lnianych i baweł-nianych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Haft na przedzie cuchy białej

2. Parzenica na portkach

Motywy haftu
Początkowo wyszycia na cuchach składały się ze szlaków utworzonych z geometrycznych elementów, dopiero w XX wieku zaczęto haftować na nich motywy kwiatowe. 

Najczęściej - i tak jest do dziś  - na przodach wyszywa się po trzy róże, niekiedy inne kwiaty, natomiast w górnej części  pleców dziewięciornik, ewentualnie szarotkę lub różę.

W  tym samym okresie parzenice na portkach są niezbyt rozbudowane i utrzymane w trzech barwach: czarnej, czerwonej i zielonej. Dopiero po drugiej wojnie światowej  stają się duże i wielokolorowe, a ich uzupełnienie  stanowią, coraz częściej motywy kwiatowe.

Natomiast ornamenty, występujące w podhalańskich haftach białych , można podzielić na abstrakcyjne, geometryczne i roślinne.

Najczęściej występujące to kohuty  niekiedy o dwóch podwiniętych wierzchołkach, gruski  zwane także parzenicą, kółka, serca, róże, kwiatki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Parzenica na portkach

Sposób haftowania
 
Zdobienia na cuchach i portkach były wykonywane przez wiejskich specjalistów przędzą wełnianą.

Najczęściej używane do ich wykonania ściegi to: łańcuszek, zakopiański, sznureczek i atłasek prosty.

Mniej więcej do 1925 roku wyszycia (hafty białe) na terenie Podhala były sporządzane wyłącznie ręcznie,  a wykonać je potrafiła każda kobieta.

Sytuacja zmieniła się, gdy we wsi Dzianisz zaczęła haftować maszynowo Maryna Orawcul, mieszkająca potem w Witowie. Po woli uczyły się od niej nowej sztuki i inne kobiety.

Ich hafty były znacznie tańsze od ręcznych i to stanowiło główne źródło atrakcyjności tej techniki, która z czasem wyparła hafciarstwo ręczne. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Ściegi:

1. łańcuszek

2. sznureczek

3. atłasek prosty

4. zakopiański

Jakie części stroju ozdabiano
Najbardziej reprezentatywny i utożsamiany z tym regionem haft, występował w stroju męskim, zdobił, noszone przez górali portki oraz cuchy.

Z kolei dla odzieży kobiecej typowymi były hafty, często maszynowe na  koszulach oraz halkach. Zdobienia na białych cuchach były rozłożone zawsze według tej samej zasady, wzdłuż jej dolnej krawędzi, rękawów, obu przodów, na plecach, przy szyi i na znajdującej się na lewej pole imitacji kieszonki.

Portki z kolei jeszcze pod koniec XIX wieku były niekiedy pozbawione jakichkolwiek ozdób. Dopiero w drugiej połowie tego wieku zaczęto je zdobić (wzdłuż zewnętrznej części nogawek i przyporów) czarnymi lub granatowymi oblamkami.

W początkach XX w. pojawia się przy przyporach krzesiwko, to nowe zdobienie rozbudowuje się do formy zwanej później parzenicą lub cyfrą.

Na koszulach kobiecych hafty początkowo rozmieszczano jedynie na kołnierzyku oraz mankietach. Z czasem zajmują one, nie tylko coraz to większe ich powierzchnie, ale zaczynają pokrywać także rękawy (poniżej ramienia).

Natomiast wyszycia na halkach są zawsze rozmieszczane  jednakowo, wzdłuż dolnej krawędzi wykańczanej ostro zakończonymi zębami.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Do pobrania:

1. Rysunek haftu z białej cuchy

2. Rysunek haftu z białej cuchy

3. Rysunek haftu z rękawa koszuli kobiecej

4. Rysunek haftu  z halki (motyw kohuty) 

Nauka haftu dla początkujących

Warto wiedzieć:

dziewięciornik, dziewięćsił (carlina) - roślina bezłodygowa o kolczastych liściach, dużych koszyczkach kwiatowych zwykle białych lub żółtych. Motyw  wprowadzony do zdobnictwa podhalańskiego przez Stanisława Witkiewicza.

cucha biała - wierzchnie męskie z białego folowanego sukna, szyte z tego samego sukna co i spodnie. Krótka, zdobiona haftem i aplikacją,  noszona wyłącznie zarzucana na ramiona.

krzesiwko - starsza od parzenicy nazwa romboidalnego motywu haftowanego przy przyporach spodni. Obecnie tą nazwą określa się część parzenicy.

kohuty - motyw w kształcie kropli o lekko podwiniętym wierzchołku używany w hafcie białym. W literaturze fachowej niepoprawnie często zwany palmetą turecką.  

oblamki - pasy zdobienia po zewnętrznej stronie nogawek portek.

parzenica (cyfra)  -

1. wielobarwny motyw o sercowatym kształcie haftowany na sukiennych spodniach.

2. motyw przypominający swym kształtem owoc gruszy, używany w hafcie białym zwany też  gruski.

portki - spodnie męskie z mocno folowanego białego samodziałowego sukna, z osnową z wełny starych owiec i wątkiem z przędzy jagnięcej, świetnie izolujące, nie przepuszczające wilgoci.

przypory - dwa rozcięcia w górnej części męskich spodni, umożliwiające ich zakładanie.

Zobacz też:

Hafty opoczyńskie

Haft łowicki rechelieu

Encyklopedia haftu - haft łowicki koralikowy

,Encyklopedia haftu

Haft nasnuwany

Haft łowicki ręczny

Haft kujawski

Haft łowicki

Haft biskupiański

Haft kaszubski

Nauka haftu

Haft sieradzki

Haft kujawski

Haft kurpiowski

Haft kaszubski

Haft kujawski

Haft kujawski