2012-01-02 Wigilia na Kujawach

Oto obrazy dwóch Wigilii na Kujawach i w Borach Tucholskich.  Jakże odmienne, choć dzieją się w chacie u zamożnych gospodarzy. Jedna wieczerza odbywa się na początku XX wieku, druga mniej więcej trzydzieści lat później.

W chacie na Kujawach nie ma jeszcze choinki, dzieci nie otrzymują podarków, w drugiej w Borach Tucholskich jest już pachnące drzewko i prezenty dla pociech; gospodarze wzorują się na zwyczajach miejskich. 

Wigilia na Kujawach

– chata zamożnych gospodarzy, początek XX w.

 
Izba czysto sprzątnięta. Ściany pobielone wapnem, deseń zrobiony niebieską farbką do bielizny, przy użyciu pędzla z żytniej słomy. Na oknach nowe firanki ozdobne wycięte z białego papieru. Deski podłogi wyszorowane. W innych izbach glinianą polepę posypano białym piaskiem.

Fot. Archiwum własne

Elementy świątecznych dekoracji:

1. Papierowe firanki 2. Kwiaty z bibuły za obrazem  

3. Kwiaty z bibuły 4. Ozdobna pościel

Stół cały zaścielony sianem, na nim czysty, wymaglowany ręczną maglownicą obrus. Na środku opłatek. Dookoła kilka misek z wigilijnymi potrawami.

Fot. Archiwum własne

1. Stół nakryty do wieczerzy wigilijnej 2. Potrawy wigilijne

3. Opłatek i potrawy wigilijne

Liczba potrawa powinna być duża – 7,9,12. Przeważnie jednak liczono pojedyncze produkty użyte do przygotowania potraw. Produkty pochodziły przede wszystkim z własnego gospodarstwa.

Na Kujawach w Wigilię w tym czasie jedzono: zupę z suszonych śliwek i gruszek z kluskami, kluski z makiem, kapustę z grzybami, groch lub kapustę z grochem, jagły czyli kaszę jaglaną, śledzie, usmażone ryby, a na końcu jabłka i orzechy.

Wieczerza wigilijna jest postna, do kraszenia używano tylko oleju. Post obejmował także nabiał. Nie wolno było pić wódki ani piwa. Dzieci nie siadały do stołu z dorosłymi – mają więc swoje miski na ławie pod oknem.

Choinki takiej jak dzisiaj w izbie nie ma. Pojawiły się one w miastach ok. 1830 r., na wsiach rozpowszechniły się dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym.

U stropu zawieszano „drzewko” – sosenkę. Zdobią ją jabłka, orzechy, pierniczki i krążki z opłatków. Ozdoby wykonywały dziewczęta.

Fot. Archiwum własne

Drzewko zawieszone u stropu, zwane podłaźnikiem lub podłaźniczką

Przygotowywano miseczkę z pokruszonym barwnym opłatkiem. Po wieczerzy gospodyni wymiesza okruchy z resztkami jedzenia i rano zaniesie je bydłu, żeby na nie także spłynęło Boże błogosławieństwo.

Fot. Archiwum własne

Opłatek dla zwierząt

Po wieczerzy dorośli wyciągali spod obrusa źdźbła siana. Długie źdźbło – długie życie. Dzieci niekiedy szukały ukrytych w sianie drobnych monet. Prezentów dawniej poza tym dzieciom nie dawano.

Na oknie gospodyni ułożyła 12 łusek cebuli, w każdej odrobina soli. Każda łuska to jeden miesiąc. W której łusce sól do rana zwilgotnieje, ten miesiąc będzie w przyszłym roku deszczowy.

Fot. Archiwum własne

Łuski cebuli na oknie

W kącie ustawiono snop zboża (czasem było ich cztery). Zapewni to w przyszłym roku obfite plony. Pod stołem wiązka słomy, czasem rozrzucano ją po całej podłodze.

Fot. Archiwum własne

Snop zboża w kącie chaty

Słoma chroniła przed czarami, a złe moce szczególnie zagrażały domownikom i dobytkowi w tę najdłuższą noc. Powrósłem ze słomy obwiąże później gospodarz drzewa w sadzie, by rodziły dużo dobrych owoców.

W czasie wieczerzy gospodyni powinna cały czas siedzieć przy stole, by wiosną kury chciały wysiadywać jajka.

***

Wigilia w Borach Tucholskich

- chata zamożnych gospodarzy, Boże Narodzenie ok 1930 r.

Cały dom sprzątnięty, podłogi wyszorowane. W głównej izbie stoi osadzona na krzyżaku (czasem w pieńku) kolorowo ubrana choinka.

W okresie międzywojennym na Pomorzu choinki były już powszechne także na wsi. Zdobiono je zabawkami robionymi z barwnych błyszczących papierów, łańcuchami, orzechami w sreberkach, jabłkami, piernikami.

Fot. Archiwum własne

Choinka ozdobiona zabawkami z kolorowego papieru

Zamożniejsi zawieszali także bombki, a na czubku umieszczali błyszczący „szpic”. Najczęściej jednak znajdowała się tam duża, żółta lub złota betlejemska gwiazda, a pod nią duży anioł z papieru.

Fot. Archiwum własne

Gwiazda Betlejemska i Anioł na choince

Chinkę w czasie rodzinnego śpiewania kolęd oświetlały świeczki osadzone w specjalnych lichtarzykach.

Fot. Archiwum własne

Świeczka w specjalnym lichtarzyku

Dzieci dawniej na ogół nie dostawały drogich prezentów. Na Pomorzu w pierwszy dzień świąt znajdowały rano na oknie na kartonowych talerzykach jabłka, orzechy, pierniki z białym lukrem, kolorowe cukierki – od gwiazdora. W okresie międzywojennym jednak z czasem pojawiały się zabawki.

Fot. Archiwum własne

Gwiazdkowe prezenty dla dzieci

Na Pomorzu nie wszędzie świętowano Wigilię tak uroczyście jak w centralnej, południowej i wschodniej Polsce. Nie znano tu prawie zwyczaju dzielenia się opłatkiem. Dlatego stół nakryty jest do świątecznego obiadu.

Fot. Archiwum własne

Stół nakryty do Wigilii

W tym czasie, zwłaszcza w zamożnych gospodarstwa, używano nie tylko naczyń fajansowych, ale także porcelanowych, zwłaszcza od święta. Nie jedzono już z jednej miski, każdy miał własny talerz, zdarzały się nawet drogie serwisy. Styl życia na wsi stawał się bliski miejskiemu.

(wystawa Boże Narodzenie w Muzeum Etnograficznym w Toruniu, 2010 r. )

Zobacz też:

Święta w Radomskiem http://wiano.eu/article/744
Święta na Mazowszu http://wiano.eu/article/708

Święta na Warmii http://wiano.eu/article/136

Wigilia u Dolinian http://wiano.eu/article/1351