2016-05-30 Barcie i bartnicy

Bartnictwo – wcześniejsza forma pszczelarstwa - jest już praktycznie dziedziną wymarłą, ale można jeszcze spotkać współczesnych bartników, np. na Polesiu – na terenach przedwojennej Polski, czy na polskich Kurpiach – od wieków słynących z tej profesji.

Fot. Archiwum własne

Jak bartnik wspinał się na drzewo - pokaz w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu

Na Polesiu przetrwały pieśni, zwyczaje, materialne i niematerialne przejawy kultury bartniczej. Jednak trudno trafić do miejsc, gdzie żyją bartnicy. Zmęczeni tempem życia i rewolucją przemysłową, niektórzy pasjonaci zaczęli poszukiwać tego co bliższe natury. 

Do bartników na Polesiu białoruskim dotarł fotograf Krzysztof Hejke, zaś do ukraińskich -  wyprawa studencka i neobartnicy ze Spały. Efektem ich odkryć była wystawa w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie.

Prezentowano na niej nie tylko fotografie, ale także zabytki bartnicze z kolekcji Krzysztofa Hejke i Marka Kowalskiego.

Fot. Archiwum własne

Wystawa w Muzeum Etnograficznym w Warszawie

Bartnictwo polega na regularnym podbieraniu miodu od pszczół gnieżdżących się w naturalnych bądź sztucznych dziuplach, umieszczanych wysoko na drzewach.

Dużą rolę odgrywało w gospodarce leśnej do końca XIX w. Powszechne było w Puszczy Białowieskiej i Kurpiowskiej, gdzie było po kilkaset czynnych barci.

Niemniej upadek bartnictwa w Polsce następował sukcesywnie od XVI wieku. Powodem było zmniejszanie się drzewostanu na skutek zwiększania pól uprawnych czy popytu na drewno, ale też uważano działalność bartników za dewastacyjną przez anektowanie drzew czy wywoływanie pożarów w wyniku zaprószanie ognia przy pracach bartnych.

Fot. Archiwum własne

Wystawa w Muzeum Etnograficznym w Warszawie

Bartnictwo upadało też z powodu zmniejszania się ilości pszczół leśnych, spadku znaczenia miodu i wosku, rozwoju pasiecznictwa i nowoczesnego pszczelarstwa.

Ostateczny kres przyniosły wydawane w poszczególnych zaborach ustawy zakazujące bartnictwa ze względu na ochronę lasów. W roku 1820 wydano zakaz dla Prus Królewskich, a w roku 1827 w Królestwie Polskim, z kolei dla Puszczy Białowieskiej, którą przeznaczono do polowań, władze carskie wydały odpowiednie rozporządzenie w roku 1888.

Najdłużej bartnictwo przetrwało w lasach prywatnych – do lat 30. XX wieku. Po II wojnie światowej pozostała jednie pamięć o bartnictwie i starzy bartnicy służyli wiedzą badaczom i muzealnikom.

Fotografie ostatnich bartników z lat 50. XX w. znajdują się w zbiorach Białowieskiego Parku Narodowego.

W kilku muzeach w Polsce znajdują się pozostawione przez bartników narzędzia do dziania barci: dłuta bartnicze – tzw. pieśni, cieślice, skobliczki oraz leziwa niezbędne do wspinania się na drzewa i sprzęt przydatny przy obsłudze barci: kadłubki do miodu, noże i łyżki bartnicze.

Zachował się jedyny archiwalny materiał wizualny – film „Bartnictwo Puszczy Grodzieńskiej” – przypomniała Małgorzata Jaszczołt z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.

Zatem niezwykle interesująca stała się prezentacja, przygotowana przez Stowarzyszenie Strzelców Kurpiowskich, kultywujących tradycje strzeleckie, ale także bartnicze, a pokazana w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu.

Wspinanie się bartnika na drzewo wzbudziło zainteresowanie zwiedzających, podobnie jak opis kłody – ula wyrabianego z okrąglaków martwego drzewa.

Fot. Archiwum własne

1. Barć

2. Leziwo z leżajem

Kurpie słyną z bartnictwa, które odegrało bardzo dużą rolę w powstawaniu osad kurpiowskich. Nawet dzisiejsze nazwy wsi świadczą o tym, że wieś rozwinęła się z budy lub stanowiska bartnego, np. Pruskołąka, Wejda, Krasny Borek, Długi Kąt.

Zawód bartniczy wymagał wielkiego doświadczenia ze względu na hodowlę pszczół dzikich, wiązał się także z myślistwem i noszeniem broni w związku z działalnością na terenie borów i puszczy.

Tym samym działalność ta „usuwała człowieka spod dozoru innych”. Bartnicy pozostali więc ludźmi wolnymi – bez jakiegokolwiek jarzma poddaństwa ze swoimi prawami bartnymi.  Dzisiejsi potomkowie bartników kurpiowskich pielęgnują pamięć o przodkach i ich zwyczajach.
 

***

Słowniczek bartniczy 

Barć – dziupla w drzewie, naturalna lub wydrążona przez człowieka służąca za gniazdo dla pszczół \

Borówki – pszczoły hodowane w barciach

Ciosno (znamię) – znak boru przynależny bartnikowi

Cieślica – narzędzie do wyrobu barci

Dłużnia – deska zamykająca otwór w barci

Dzianie – praca przy tworzeniu barci

Farbowanie – spryskiwanie wnętrza barci wywarami z dodatkiem wosku w celu zwabienia pszczół

Klucza – hak drewniany podstawa kłody zapewniająca jej stabilność 

Kłoda – ul wyrabiany z okrąglaków martwego drzewa

Kłoda leżak – ul nierozbierany wykonany z pnia długości 1,4-2 m lub odpiłowanego drzewa bartnego, ułożony skośnie

Kłoda na staniach – kłoda ułożona na rusztowaniu z dylów

Leziwo z leżajem – warkocz wykonany z powrozu konopnego lub skóry z łosia dł. ok. 40 cm, służyło do wspinania się na drzewo w celu dotarcia do barci

Oczkas – długi klin zwężający światło „oka” oraz podtrzymujący plastry, znak górnej granicy podrzynania plastra z miodem

Odczynianie – wiosenne porządki w barci

Oko – wylot, otwór ula

Piesznia (pieśnią) dłuto na długiej rękojeści służące do drążenia barci

Rączka – jednostka miary miodu stosowana w Polce od XV wieku 

Samobójki – (samobitnie, dzwony) kołki, kamienie umieszczone na sznurze w celu utrudnienia dostępu niedźwiedziom do barci

Sąd bartny – kolegium powołane do sądzenia spraw bartnych, w skład wchodzili: sędzia, podsędek, podstarości bartni, Sąd zbierał się w dniu w. Szymona Judy i św. Stanisława, biskupa krakowskiego, miał prawo karania również śmiercią

Serka (barta) – narzędzie do wyrobu barci

Stawka – kłoda – stojak ustawiony na drzewie

Stojło – drzewo, na którym stoi kłoda

Szwejca – narzędzie do wyrobu barci

Topór – narzędzie do wyrobu barci

Barcie i bartnicy

Zobacz też:

Strzelcy kurpiowscy

Podbieranie miodu

Wielki Dzień Pszczół

Jaki miód jest dobry

Jaki miód wybrać

Ginące zawody\pszczelarstwo

Muzea i skanseny\sierpc\muzeum wsi mazowieckiej

Muzea i skanseny\Warszawa\państwowe muzeum etnograficzne